Este xoves 14 de marzo, Carmen Ballesteros, licenciada en Psicoloxía pola Universidade Complutense de Madrid, participará no faladoiro “Reflexións sobre a intervención psicolóxica en diferentes contextos culturais”, organizado polo Grupo de Interculturalidade da Sección de Psicoloxía da Intervención Social do Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia.

Carmen conta con habilitación sanitaria e está especializada en Psicopatología y Salud Mental por la Asociación de Psicoanalistas de Buenos Aires. É psicoterapeuta en FEAP (Federación Española de Asociaciones de Psicoterapeutas) sección psicanalítica, e membro acreditado de GRADIVA (Asociación de Psicanálisis Aplicado).

Durante os últimos dez anos traballou en Sudamérica. No ano 2008, trasladouse a Perú coma cooperante internacional traballando con grupos de mulleres e nenos na prevención da violencia. En 2011 instalouse en Buenos Aires, dedicada a colectivos en risgo de exclusión social. E a persoas con discapacidade física e intelectual. Máis adiante, mudaríase á cidade arxentina de Río Grande, onde compaxinou a prática privada co peritaxe psicolóxico.

Que te motivou a participar neste faladoiro?

A miña motivación de participación na charla ten que ver con que, pola miña traxectoria profesional, educativa e espírito aventureiro, fun emigrante oito anos en Arxentina e puiden traballar a súa vez con poboacións emigradas naquel país. Esta experiencia permitiume vivir en primeira persoa que significa ser unha emigrada, como se sinte o desarraigo, a dificultade de adaptación á nova cultura, aspectos que coma persoa unha bota de menos no país novo… Pero tamén tiven que enfrontar a burocracia arxentina, validar o meu título, vivir a experiencia de estar fronte a un sistema legal diferente ao do meu país de orixe. Así como o de traballar na área da psicoloxía e que o meu traballo teña un calado e importancia diferente por ser doutro país.

Ao meu regreso a España, puiden traballar a súa vez con persoas emigradas de América Latina e Europa, sempre dende a perspectiva psicodinámica que considero moi acertada para traballar con estas poboacións.

Cal é a mensaxe principal que se espera transmitir á audiencia durante o faladoiro?

 A achega da psicanálise á intervención psicolóxica en distintos contextos culturais e como dende esta perspectiva non se observan dificultades na mesma, determinada pola procedencia cultural.

Crees que se lle dá a suficiente importancia á diversidade cultural no campo da psicoloxía?

 Non creo que a diversidade cultural sexa un tema central nos programas de estudo nin na práctica clínica, tampouco considero que sexa un fenómeno moi frecuente na consulta privada que é na área onde eu traballo.

Cales son algúns dos desafíos máis comúns aos que se enfrontan os psicólogos e psicólogas ao traballar en contextos culturais diversos?

A lingua é o desafío principal, así como tamén o feito de que as problemáticas e contextos dos pacientes poden ser moi diferentes ás vividas polo profesional. Como exemplo cito a pacientes que tiven que apenas falaban español, isto tanto en España como en Arxentina, e outros de contextos moi distintos como procedentes da cultura andina e quechua falantes, persoas de etnia xitana, mulleres en activo na prostitución…

Outro dos desafíos, para min tamén presente nas persoas do meu mesmo contexto cultural, é o do nivel cognitivo e educativo. Para certas intervencións e resultados en psicoterapia necesítase un mínimo nivel cognitivo para facer insights, dominar síntomas ou facer introspección.

No caso da intervención psicolóxica, o maior desafío é o de intervir sen que haxa unha demanda directa e manifesta do usuario e teña outros beneficios por participar nos programas de intervención. Considero que este problema da demanda non aparece con tanto énfase en contextos da consulta privada e o profesional pode intervir sobre a sintomatoloxía con relativa similitude a persoas do mesmo contexto cultural.

Cal foi o maior desafío ao que che tiveches que enfrontar como psicóloga durante a túa estancia?

Un dos maiores desafíos a nivel persoal foi o feito de ter que validar o meu título de psicóloga, proceso que durou 5 anos e que supuxo non só ter que asisitir a clases e examinarme, se non que tamén ocupar outros traballos menos cualificados ata obter a miña titulación homologada.

A nivel profesional, o maior desafío era o de tomar distancia coa miña cultura de orixe e experiencias e tentar mimetizarme coa cultura presente e con ela non facer intervencións fóra do contexto cultural no que me atopaba. Como exemplo, podo nomear como no servizo de psicoloxía clínica infantil, no que interviña con poboación con escasos recursos, presentábanse situacións cotiás que impedían que os pacientes asistisen a terapia, coma ben poden ser tiroteos, falta de diñeiro para o billete do autobús, a choiva que impedía que camiñarán polas rúas de area… Feitos que non se podían xulgar dende o nivel económico no que eu me atopaba. Tamén podo nomearlles que as indicacións sobre crianza infantil como o tentar permitir que nenos e adolescentes teñan un espazo propio era inviable, xa que as familias estaban a vivir en situacións de extrema pobreza e falta de espazo.

Como se poden superar as barreiras lingüísticas e de comunicación na prestación de servizos psicolóxicos a persoas de diferentes culturas?

Na área da intervención psicolóxica en consulta, no un a un, é unha situación moi complicada. Cando traballei con nenos de distintos contextos culturais (e tamén con psicoses ou discapacidade grave) utilicei técnicas de intervención non verbal como a caixa de xogos, a interpretación do debuxo, a expresión corporal e o xogo en xeral.

No caso de adultos, a cuestión complícase moito máis. A miña maneira de traballar é máis directiva canto menos comprensión da linguaxe haxa e menor sexa o nivel intelectual. Porén, cando si está presente un nivel intelectual adecuado traballei co apoio do tradutor Google e tamén cunha técnica máis ben catártica. A idea é permitir que a persoa se exprese libremente aínda que a miña comprensión sexa máis escasa.

Nalgunhas ocasións tamén pedín que a persoa relate os sucesos traumáticos na súa lingua de orixe, xa que aínda que eu non esté comprendendo nada, a carga emocional na linguaxe materna é moito maior e con só pronuncialo prodúcese un efecto de descarga e ademais, doutra banda esta técnica pon énfase no aspecto relacional e que a simple presenza dun outro que escoita, aínda que non saiba nin o que escoita, é sanadora.

Que consellos prácticos lles darías ás e aos profesionais da psicoloxía que traballan con poboacións culturalmente diversas, baseados na túa experiencia e coñecementos?

O mellor consello que podo darlles é que os psicólogos deben primeiro facer a súa terapia persoal para que eles mesmos poidan tomar distancia da súa propia cultura de orixe así como ser coñecedores das estruturas familiares onde creceron e aquilo que rexeitan ou por contra idealizan. Debemos ser conscientes dos roles que cada un ten e responder á pregunta que che levou a ser psicólogo e o que desexas. Ao longo da miña carreira vin a moitos profesionais da intervención social e non só psicólogos que estaban actuando cos usuarios os  seus propios desexos.

O segundo diría que deberían ser neutrais. A neutralidade para a psicanálise é unha actitude durante a terapia. Cito: «o analista -e psicólogo- debe ser neutral en canto aos valores relixiosos, morais e sociais, é dicir non dirixir a cura en función dun ideal calquera e abatenerse de todo consello». Debe ser neutral na relación co paciente (manifestacións transferenciales) «non entrando no xogo» e tamén respecto a o que o paciente diga en sesión «non concedendo, a priori, preferencia a ningunha parte do discurso enunciado».

O terceiro para min é practicar a abstinencia. A abstinencia para o terapeuta en psicanálise consiste en «non satisfacer as demandas do paciente nin desempeñar os papeis que este tende a impoñerlle». Como exemplo disto podo dicir que se un paciente empéñase en que ocupemos un rol materno e este quede nun rol infantil e pasivo, a intervención da psicanálise é non satisfacer esta demanda e con iso facer que o paciente ocupe o seu rol de adulto e protagonista da súa vida.

Por último, está claro que é recomendable a formación sobre as distintas culturas pero, sobre todo, como unha apertura cultural do propio psicólogo e non tanto para usalo directamente na intervención psicolóxica, xa que converteríamos a sesión nunha demostración do que o psicólogo sabe e este non pode ser o obxectivo dunha intervención psicolóxica.

Que papel consideras que teñen as crenzas relixiosas e espirituais na saúde mental e na práctica clínica en diferentes culturas?

Na miña práctica profesional atopeime efectos bastante opostos. Por unha banda, persoas que grazas as súas crenzas relixiosas poideron desenvolver e soster unha gran resiliencia e tamén outras ás que lles fixo todo o efecto contrario, as enfermaron emocional e mentalmente.

Aquí quero aclarar que non só son as crenzas relixiosas as que atopei como unha fonte de enfermidade, senón tamén outras crenzas e valores seculares que levaron á persoa a enfermar. Podo citar a varios pacientes, coma por exemplo, a un relativista cultural e a outro con férreos valores ecoloxistas que estiveron sumidos en estados depresivos por culpa diso.

Como se pode medir o éxito da intervención psicolóxica en contextos culturais diversos e que indicadores deberían terse en conta?

Dende o meu punto de vista, a maneira de medir é a mesma que un utilizaría en calquera outro tipo de intervención e dependerá dos obxectivos primeiros que se acordaron co paciente. Este punto é moi importante porque moitas veces os psicólogos padecemos do que Freud chamaba «furor curandis» e é o desexar que o paciente se «cure» en tanto elimine síntomas ou teña un cambio de vida, pero desde a óptica psicanalitica hai que acordar estes obxectivos con cada un.

A pesar deste acordo, eu como profesional teño os meus propios criterios de éxito e dependendo do caso compártoos ou non co paciente. Estes son: redución, dominio ou eliminación da sintomatoloxía, diminución do malestar, aumento do coñecemento de si mesmo, recondución do desexo e actividades pracenteiras, restauración das relacións sociais e proxectos vitais.